Poznato je da je pravoslavna vera očuvana u Srba zahvaljujući dobrim duhovnim temeljima koje su postavili Sveti Sava i druge istaknute i zaslužne ličnosti srednjovekovne srpske države. Manastiri su bili pravi rasadnici verskog i prosvetnog života. Zahvaljujući upravo našim starim manastirima i monasima, sačuvani su srpsko ime i nacionalnost u doba petovekovnog robovanja pod Turcima.

Nama najbliže duhovno i versko mesto, manastir Rakovica, imao je, i danas ima, svakako značajnu ulogu za svoju okolinu, a posebno za Resnik i sva sela koja su pripadala njegovoj nuriji.

Sam manastir se nalazi uvučen između dva brda, Pruževca i Straževice, na levoj strani Rakovičkog potoka, koji se uliva u Topčidersku reku. Manastirska zemlja je uglavnom na Kneževačkom i Resničkom ataru.

O postanku manastira ima istorijskih podataka, dokumenata, a postoji i predanje u narodu o njegovom nastanku.

Prema predanju, ovu bogomolju je podigao Miloš Obilić, pa su je Turci porušili. Kasnije, u 15. veku, manastir je obnovio neki Raka, pa je po njemu dobio ime Rakovica.

Po drugoj legendi, prvobitni manastir je bio iznad sela Rakovice, na drumu Beograd – Kragujevac. Kako su ikone iz crkve same bežale na današnje mesto, kaluđeri su napustili stari manastir, pa sagradili novi na današnjem mestu.

No, pored već navedenih predanja, postoji i verovanje da je manastir sagradio kralj Dragutin Nemanjić, koji je vladao severnom Srbijom. Ova pretpostavka bi se možda i mogla prihvatiti, jer u selu Velikoj Moštanici postoje ruševine starog manastira za koji ima izvesnih indicija da ga je podigao kralj Dragutin.

Međutim, predanja su samo delimično tačna, a istorijski podaci kazuju tačnu istoriju manastira.

Poreklo manastira Rakovice, sa crkvom svetih arhanđela Mihaila i Gavrila, narodno predanje vezuje za epohu srpskih kraljeva Dragutina i Milutina. Međutim, najstariji pisani pomen manastira nalazimo u putopisu Feliksa Petančića iz 1502. godine, gde se manastir pominje pod imenom Racauicense monasterium. U turskom popisu iz 1560. godine pominje se manastir Rakovica „kod sela Hrčina“ (Vrčina).

Pitanje nastanka manastira bliže određuje povelja vlaškog vojvode Konstantina Brankoveana Basarabe, izdata 1701. godine, u kojoj stoji da je manastir iz temelja podignut i sazidan od strane dobrog hrišćanina, počivšeg Radula (Radul I Crni, oko 1377–1385), vojvode koji je proteklih godina bio gospodar ove zemlje (Vlaške). Shodno tome, može se pretpostaviti da je prvobitni manastir Rakovica, povrh sela Rakovice, odnosno kod sela Vrčina, podignut u vreme kneza Lazara (1371–1389).

Iznad sela Rakovice je postojala zaista mala crkva – metoh manastira Rakovice, gde se služila služba za sela: Beli Potok, Pinosavu, Jajince i Rakovicu. Ovaj metoh je postojao sve do kraja 16. stoleća, kada je popaljen i razrušen.

Iz godine 1711. postoji jedan veoma zanimljiv podatak o Rakovici. Kao i ostali srpski kaluđeri, tako su i rakovički okupljali narod o crkvenim slavama i praznicima i govorili da se treba boriti protiv turske vlasti. Ovi u Rakovici, Aćim i Teodosije, bili su vrlo aktivni, a kako je Beograd blizu, Turci su za to saznali. Da bi ih odvojili od seljaka, proterali su ih. To je učinio beogradski Čučuk Ali-aga, o čemu postoji ovaj zapis:

„Tako je beogradski Čučuk Ali-aga, 1711. godine, iz manastira Rakovica premestio kaluđere Aćima i Teodosija u manastir Voljavču i uputio ih je na adresu s pismom: Ovo pismo da se preda mome srećnom, velikodušnom i ljubeznom Husejin-agi serdaru na Rudniku.“

A ovo pismo glasi ovako: „Molim te da prizoveš popa Gligorija tamošnjeg, neka on upravlja manastirom, a Jaćim i Teodosije neka budu pod njegovom zapovešću, njemu potčinjeni. Ako se nađe koja od onih stvari, da je predaš Gligoriju i za njega ne brini. Ako Jaćim i Teodosije ne htednu doći kod Gligorija, javi mi, ja ću ih oterati. Tako im zapreti. A tebe molim da i ti ovo odobriš i dopustiš da ostanu tamo.“

Iz ovoga dokumenta se jasno vidi da su rakovički kaluđeri smatrani opasnim po Turke u Beogradu, pa su zato proterani dublje u Šumadiju i stavljeni pod kontrolu kaluđera Gligorija u Voljavči. Iz pisma se takođe može zaključiti da je ovaj kaluđer Gligorije u Voljavči bio u prijateljstvu s Turcima, a posebno sa Čučuk Alijom, kada je ovaj upravo njega izabrao da pazi na nemirne i buntovne rakovičke kaluđere.

I pored mnogih istraživanja po arhivskoj građi i drugim dokumentima, kao i po nepotpunoj dokumentaciji o postojanju manastira, hronološki možemo sagledati njegovu sudbinu kroz vekove.

Prvi podatak kada se pominje manastir Rakovica, kome su priložene crkvene knjige, potiče iz 1684. godine.

Drugi je iz 1699. godine. Tada je pop Isaija pisao jedan Psaltir sedeći na crkvenom pragu, za igumana Maksima.

Treći podatak je takođe iz 1699. godine. Naime, u Rakovici je te godine povezana jedna knjiga za vreme igumana Maksima.

Četvrti pomen manastira je iz 1700. godine, kada je zidana manastirska trpezarija novčanom pomoći igumana Mihaila.

Iz sledeće godine, 1701, postoji jedan još pouzdaniji podatak. Te godine je ruski car Petar Veliki izdao igumanu Grigoriju gramatu (diplomu) da u Petrogradu može skupljati milostinju za manastir Rakovicu. Ovo se moglo raditi svake sedmice, uz učešće četiri kaluđera i igumanom manastira. Ova diploma se čuva u Istorijskom muzeju Prvog i Drugog ustanka u Konaku kneza Miloša Obrenovića u Topčideru.

Postoje još neki podaci o Rakovici iz prve polovine 18. veka.

Naime, u izdacima Beogradske mitropolije stoji ovo:

„Marta 28. kad počeše zidati trpezariju u manastir Rakovicu dado za zdravlje gospodinovo – 12 forinti“. Ovo je bilo između 1726. i 1728. godine.

Godine 1722. Stojan Kuzmanovič, iz Beograda, napisa testament kojim ostavlja „u Rakovicu manastir – 6 forinti“.

Iz 1734. godine o prihodu od venčanja ima ovaj podatak: „Iz sela Repišta Neško Milivojevič i djevica Maria iz sela Rakovice, oboe pervobračni – 2 forinte.“

Od godine 1733. do 1738. pominje se iguman Mihailo kao starešina manastira Rakovice.

Godina 1739. je bila kobna za sve manastire u Srbiji, pa i za ovaj u Rakovici.

Posle vladavine Austrije Beogradom i severnom Srbijom, od 1718. do 1739. opet dolaze Turci, pa je ovaj kraj teško stradao, koliko u ratu između Turske i Austrije, toliko i od turske osvete. Zato je iguman Rakovice sa bratstvom napustio manastir i sa crkvenim knjigama i drugim dragocenostima prebegao u Srem i nastanio se u manastiru Remeti. O ovome prelasku kaluđera iz Rakovice u Remetu sačinjen je i ugovor, koji su potpisali iguman Mihailo iz Rakovice i Danilo iz Remete. Po ugovoru, oba manastira se sjedinjuju u jedan, kojim će upravljati jedan iguman, a u kojem će manastiru iguman živeti, rešiće bratstvo. Za prvo vreme upravu prima iguman Remete Danilo. Kasnije, 1752. godine, ovaj ugovor je potvrdio mitropolit beogradski Vićentije Stefanović. Dokle su kaluđeri manastira Rakovice ostali u Remeti, ne može se pouzdano utvrditi. Zna se samo da je 1788. godine Spiridon Vitković, arhimandrit Rakovice, kao iguman manastira Rajinovca, išao u Rusiju, što znači da su se u to vreme kaluđeri Rakovice već bili vratili u Srbiju.

Za vreme Kočine krajine 1788–1791. godine kaluđeri iz Rakovice bili su na strani Austrije očekujući oslobođenje od Turaka. Naročito se u tome istakao rakovički jeromonah Leontije Stanojević, koji je činio velike usluge Austriji organizujući srpske seljake da se upisuju u frajkore, dobrovoljački korpus, u kom je bio i Karađorđe Petrović. U tom periodu se istakao još jedan kaluđer iz Rakovice – Sofronije. On je, kažu, bio veoma učen čovek i veliki rodoljub, pa je sakupljao seljake iz okoline i govorio im da se bore protiv Turaka, zbog čega ga Turci jedne noći uhvate i obese o brest kod manastirske mehane. Ovaj brest je kasnije proglašen za zapis; na njemu je bio urezan krst, koji je na dan Sofronijeve smrti obnavljan i premazivan voskom.

Posle Svištovskog mira 1791. godine, po kome je Austrija napustila Srbiju i Turci opet došli na vlast, nastala je strahovlada: paljene su kuće, ljudi vešani, sela su uništavana, a posebno crkve i manastiri rušeni kao centri organizovanja otpora protiv Turaka i saradnje sa Austrijom. Tada je nastradao i manastir Rakovica. Turci su ga spalili kao i sve druge zgrade, a kaluđeri su se razbežali u planinske klance i gudure ili su prešli preko Save u Austriju. Tako je ovaj stari manastir po već ko zna koji put opusteo.

Objavom hatišerifa iz 1793. godine, shvativši da nema ko da obrađuje zemlju, Turci su Srbima u Beogradskom pašaluku zajemčili slobodu i mogućnost obnove porušenih i napuštenih manastira. Dolaskom Hadži Mustafe na mesto vezira Beogradskog pašaluka za Srbe nastaju povoljnije prilike.

Tada je u manastiru bio iguman Isaija. Za njega se zna da je bio slabo pismen, ali veliki junak da su ga se čak i Turci plašili, pa su mu dali nadimak „Deli Kara Papaz“. On je noću sačekivao Turke kod stare crkvice na kragujevačkom drumu i ubijao ih. Učestvovao je u oba ustanka kao aktivni borac.

Posle kraha Karađorđevog ustanka 1813. godine kaluđeri manastira Rakovice, znajući šta ih čeka od Turaka, pokupe sve crkvene dragocenosti i knjige, pa prebegnu u Srem, opet u manastir Remetu, i predaju ih kapetanu Radiču Petroviću „na sohranenije“.

Posle Drugog srpskog ustanka, za vreme kneza Miloša Obrenovića mnoge crkve i manastiri u Srbiji se obnavljaju, a grade se i novi. Tako je i manastir Rakovica obnovljen, a kaluđeri su se vratili donevši sa sobom crkvene knjige i druge stvari.

Iz podataka se saznaje da je već 1822. godine knez Miloš odobrio da se o državnom trošku izgrade manastirske ćelije, a godine 1829. izdato je 5.173 groša i 30 para opet na opravku ovoga manastira.

Kasnije, za vreme kneza Mihaila Obrenovića, ovde je takođe bilo dograđivanja i opravke manastirskih zdanja. Naročito veliku brigu o Rakovici vodila je Tomanija, žena Jevrema Obrenovića, mlađeg brata kneza Miloša. Ovde su sahranjeni svi članovi Jevremove porodice, o čemu u crkvi postoji mermerna ploča sa natpisom.

Crkva i znamenitosti

Naredna obnova manastirske crkve usledila je 1861/1862. godine, kada su knez Miloš i njegov sin, knez Mihailo, darovali novac za radove. Tom prilikom je crkva dozidana u gornjem delu, iznad kordonskog venca, za više od jednog metra, a na krovnom pokrivaču umesto crepa postavljen je lim. Pod je popločan belim mermerom. Sama bogomolja je omanja zgrada, 16 metara dugačka i 10 metara široka. Ima oblik krsta i sagrađena je od kamena i opeke.

Ikonostas je rađen u duborezu sa pozlatom 1862. godine, a obnovljen je 1904. godine sredstvima kralja Petra Karađorđevića. Ikone na ikonostasu je živopisao jeromonah Rafajlo; većinom su to dela inspirisana velikim majstorima. Ispod priprate je porodična grobnica Jevrema Obrenovića, koju je podigla njegova supruga Tomanija. Na ulazu u crkvu sa unutrašnje strane nalazi se mermerna ploča Milivoja Blaznavca, generala i predsednika Ministarskog saveta i zeta Jevrema Obrenovića. U crkvenoj porti postoji i zvonara, visoka 12 metara.

Ispod zvonare je manastirska kapija, a u kubetu su tri zvona, dar kneza Milana Obrenovića. Zvonaru je podigla Tomanija Obrenović i na njoj je ovaj natpis: „U slavu Presvete Trojice za čast Svetog Arhangela Mihaila, a za zdravlje i spomen porodici svojoj podiže ovaj spomenik gospođa Tomanija Efrema Obrenovića za vlade Svetloga Knjaza Mihaila Obrenovića Drugog, 25. maja 1865. godine“.

Postoje i stari konaci iz vremena kneza Miloša Obrenovića, i noviji iz 1866. godine koje su podigli knez Mihailo i Tomanija Obrenović.

Ovde je sahranjen i Vasa Čarapić, vojvoda iz Prvog srpskog ustanka, rodom iz Belog Potoka. Grob Vasin je pored samog severnog zida, od ulaza, sa spoljašnje strane. To je skromna kamena ploča ograđena gvozdenom ogradom. On je junački poginuo 1806. godine pri opsadi Beograda, kod Narodnog pozorišta, gde počinje ulica njegovog imena.

Godine 1905. u manastiru počinje da radi Monaška škola, prva ove vrste u Srbiji, za čije potrebe je 1925. godine podignuta nova zgrada u srpsko-vizantijskom stilu, takozvani Platonov konak. Više Resničana je izvodilo radove na izgradnji ovog konaka. Škola je radila sve do 1932. godine.

U periodu Drugog svetskog rata u manastirskim odajama zbrinuta su ratna siročad sa Potkozarja i iz drugih zbegova ratom zahvaćene države.

Od 1948. do 1958. godine u manastiru je radila Beogradska bogoslovija.

Pored manastirskih zvona, dugo se u manastiru (od treće decenije 20. veka) nalazilo i zvono namenjeno razbijanju gradonosnih i drugih oblaka koji su mogli naneti štetu zasejanim usevima.

Ispred manastirske porte, istočno od ulaza, nalazi se manastirska česma. Nacrt za česmu izradio je 1887/1888. godine poznati arhitekta Jovan Ilkić, a podigao ju je iguman Nikodim Hristiforović. Kasnije je i ovu česmu preuredila Tomanija.

Na istočnoj strani manastira, sa desne strane ulaza u crkvu postavljena je spomen-ploča poginulim i umrlim ratnicima iz sela manastirske nurije, koji su za oslobođenje Srpstva, za kralja i otadžbinu, slavno pali i život svoj žrtvovali u Balkanskim ratovima 1912/1913. godine.

Na 300 metara kraj manastira, pored starog druma koji je vodio od Beograda za Kragujevac, bila je stara mehana koju su opisali putopisci iz 19. veka, inače porušena 2010. godine. To je bila prva štacija na putu za Kragujevac, jer se tada putovalo volovskim kolima. Ova mehana je radila sve do 1945. godine, kada je pretvorena u poljoprivrednu zgradu današnjeg manastira. Porušena je početkom trećeg milenijuma.

Manastir je, kao i svi drugi u Srbiji, imao veliki posed. Prema podacima iz 1909. godine, posed se sastojao iz 588 hektara zemlje, sve u jednom kompleksu. Pod oranicama je bilo 58 hektara, pod vinogradom 19.000 čokota, voćnjaka 5 hektara, livada 13 hektara. Manastir je imao bašte, štale, stoku (krave, svinje, ovce, koze), pčele, a najviše je bilo zemljišta pod šumom na Straževici i Pruževcu. Ovo imanje su obrađivali nadničari iz Kneževca, Resnika i okolnih sela, jer drugog zaposlenja tada nije bilo.

Posle nacionalizacije 1945. godine manastiru je oduzeta ova imovina, a ostavljen je samo manji deo koliko mu je po zakonu bilo predviđeno.

Patrijarh srpski German je 1959. godine pretvorio manastir Rakovicu u ženski manastir, čije se kaluđerice, pored molitve, bave i poljoprivredom da bi se manastir izdržavao.

U manastirskoj porti sa severne strane crkve sahranjen je poglavar obnovljene Patrijaršije, patrijarh srpski Dimitrije. U manastiru Rakovici nalaze se svete mošti svetih velikomučenika Prokopija, Teodora Tirona, svetog Nektarija Eginskog i čestica Časnog krsta Gospodnjeg koju je 1959. godine iz Jerusalima doneo patrijarh German i poklonio manastiru. Novembra 2009. godine, sa severne strane crkve Svetog Arhangela Mihaila sahranjen je Pavle, četrdeset četvrti patrijarh Srpske pravoslavne crkve.

Kao što smo i u prethodnim poglavljima ove Hronike navodili, i ovde u celini izvorno navodimo zapis o manastiru Rakovici Riste T. Nikolića iz 1856. godine, u kome on kaže:

„Rakovica, manastir više Topčidera u jednom potoku između brda, slavi Aranđelov Dan, a sabor se kod njega kupi o Velikoj Gospođi.

Crkva je na ravnom mjestu, dosta je stara i od kamena zidana, a ima je u dužinu 8, i u širinu 4 hvata. Bila je sniska i imalo je po krovu trave, pa je pomoću svijetloga kneza Mihaila, a nastojavanjem sadašnjeg igumana g. Josipa opravljena 1862. godine: ozidana još u visinu, udaren patos od mermera, pokvarena pregrada od zida, koja je oltar razdvajala, pa udareno templo i lijepo izmalano, i druge stvari popravljene i nabavljene tako da čovjek ne bi rekao da je ovo onaj stari manastir.

Oko manastira je zidana ograda i ima ćelija.

S desne strane manastira idući od Topčidera ima isposnica, koju zovu sv. Save, a više manastira ima opet jedan dobar izvor, za koga takođe kažu da je sv. Save; voda ide iz kamena i vele da je ljekovita od groznice.

Na lijevoj pak strani ima još jedna voda i nju zovu Sv. Petka, a pripovijedaju da je neki čovjek, koji je slabo vidio na oči, naišao na tu vodu i umio se njom, pa legao i kad se probudio, on progledao, a javilo mu se u snu da je to učinila Sv. Petka, te se odonda prozove tako ta voda, koja se zove Crkvena česma.

Naokolo svud je šuma, samo pošav Topčideru pruža se poljana pored potoka. Otprije se ovom manastiru moglo doći samo od Topčidera, ali je sad opravljen put, pa mu se može prići i s gornje strane od sela Resnika, a od Topčidera prosječen je i nasut put, tako da se njim može ići na kolima kao i drumom iz Biograda u Topčider.

Od dobara ima manastir nešto njiva i livada i dobar vinograd, ali najbolji mu je zabran, koji je oko njega: ima i vodenicu, a skoro je iguman izradio pravo te će se i mehana podići, ali škole niti ima niti je ikad bila ovđe; u nuriju mu pak spadaju ova sela: Banjica, Žarkovo, Jajinci, Kneževac, Rakovica, Resnik i Rušanj iz vračarskog sreza, i selo Sremčica iz posavske kapetanije.

Pripovedaju da je ovaj manastir bio u ataru sela Rakovice, više sadašnje rakovičke mehane u jednoj dolini, đe mu se mjesto do skora poznavalo, a i sad se nalazi u zemlji časna trpeza; pa je ovđe premešten od turskoga zuluma na dan Veliku Gospođu, te se s toga sad tog dana kupi sabor ovđe. A kažu da je slavio Sv. Savu dok je gore bio.

Ovaj manastir imao je diplomu od ruskoga cara Velikog Petra, pa je ta diploma odnekud sad u Fruškoj gori u manastiru Velikoj Remeti, i g. Josip (sadašnji iguman rakovički), kazuje da je prilikom putovanja 1863. godine vidio istu diplomu, i u njoj stoji, da kaluđeri odavdje mogu svake treće godine dolaziti u Rusiju radi milostinje.

U ataru su ovog manastira mjesta: Brestovi, Vignjište, Golo Brdo, Zabran i Prnjavor, koja su zapisana svako na svoje ime.

Neka ne bude još zaboravljeno da je uz manastir od sjeverne strane grob Vase Čarapića.“

S obzirom na to da u svom mestu Resničani nemaju crkvu, a manastir Rakovica je u ataru resničkog imanja, ovaj manastir doživljavaju svojim. Istorijski posmatrano, tako i jeste, jer najstarija naselja (mesta) sadašnje Opštine Rakovica su upravo Resnik, Kneževac i Kijevo; stara su približno kao i manastir.

U staro vreme Resnik je i bio poznat po manastiru Rakovici, pa je tako sve goste velikane iz prošlosti, a i strane goste, smatrao svojim gostima. Pri posetama manastira mnogi su posećivali i selo Resnik.

Značaj manastira za naše selo, pa i čitavu nuriju, izuzetan je u svakom pogledu: duhovnom, kulturnom, obrazovnom… Kao najbliže duhovno i versko mesto, manastir je imao višestruku ulogu. Ovde su služene liturgije, obeležavani mnogi verski praznici i duhovni običaji. U manastiru se najviše Resničana krstilo, venčalo, ili su dok nije došlo do „odvajanja crkve od države“, na osnovu Ustava FNRJ iz 1946. godine, uvedeni u matične knjige rođenih, venčanih i umrlih.

Posebna radost za sve Resničane jeste Velika Gospojina, kada se u porti manastira i na obližnjim livadama (prostor na kom su kasnije izgrađeni fabrika i servisi „21. maj“) održavao nadaleko čuven vašar. Trajao je i po tri dana, uoči, na dan Velike Gospojine (28. avgusta), pa i sutradan. Okupljao se tu veliki broj ljudi iz mnogih obližnjih sela, i za svakoga je to bio posebno veliki događaj.

Utihnulo zvono

U hrišćanskom svetu crkvena zvona služe za oglašavanje i javljanje različitih poruka u mirnim i nemirnim vremenima ljudskog postojanja.

Prilikom građenja hramova posebno mesto imaju zvonare gde se ugrađuju zvona, kao njihov sastavni deo. Zvona se najčešće oglašavaju pozivajući stanovništvo na molitvu, kad neko umre i za ispraćaj pokojnika, upozoravaju na vremenske nepogode, pozivaju na mobilizaciju za vreme ratne opasnosti, oglašavaju završetak rata i dolazak slobode… Svako zvono u gradu ili selu ima svoju priču. Zna se tačno uloga i vreme kad treba i zbog čega da se oglasi. Zvona na hramovima, u školama i na životinjama, kućnim vratima i kapijama, znače koliko i živa reč.

Resničko zvono je bilo postavljeno na zvonaru stare škole 1931. godine, kada je i osveštano. Polovinom prošlog veka kada sam pošao u školu, zvono je imalo značajnu ulogu za sve školarce. Svaki put kad bi se oglasilo, znali smo šta treba da radimo. Sećam se, 1953. godine, kada je vladala nezapamćena zima, zvono bi dugo zvonilo, što je bio znak da đaci toga dana ne idu u školu. Deca su se tome radovala i želela da zima što duže traje.

Resničko zvono, kao i mnoga druga zvona širom Srbije, nije preživelo tešku posleratnu ideološku bolest toga vremena. Jednoga posleratnog dana skinuto je sa zvonare, a onda ga je Vule Ciganin ukrao i prodao na nekom otpadu. Resničani nisu hteli sa tim da se pomire, pronašli su zvono i postavili ga na jednu šljivu u Mađarskom groblju u selu. Imao sam dvanaest godina kada sam, zvoneći na groblju, ispratio na večni počinak svog pradedu, solunca Radovana Gajića 1956. godine.

Vremena su bila takva da se glas naroda i vere u Boga nije smeo čuti daleko. Zvono sa šljive je nestalo i otišlo u zaborav.

Naš meštanin Slobodan Mitrović ispričao je ovu priču za sećanje na ulogu i značaj zvona u životima naših predaka, da bar neke priče iz života Resnika i Resničana ostanu zapisane u ovoj Hronici, i kao takve budu prepreka našim krhkim sećanjima, a budućim naraštajima posluže za stvaranje slike o minulom vremenu.

priča Slobodana Mitrovića